گروه نرم افزاری آسمان

سیماي سوره توبه



بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداي مهرگستر مهرورز شمارگان سوره توبه در مدینه فرود آمد و داراي 129 آیه و 4098 کلمه و
10488 حرف است. نزول این سوره صد و سیزدهمین سوره نازل شده بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است؛ یعنی بعد از سوره
مائده و در اواخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمده و در ترتیب فعلی قرآن نهمین سوره به شمار رفته است. مفسران آغاز
نزول سوره توبه را در سال نهم هجري میدانند، و مطالعه آیات آن نشان میدهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوك و قسمتی
«1» . پس از مراجعت از جنگ نازل شده است، و 28 آیه آغاز این سوره به وسیله علی علیه السلام در مراسم حج به مردم ابلاغ شد
نامها نامهاي این سوره عبارتاند از: توبه، برائت، فاضِ حَه، خافِرَة، العذاب، سَیف، مُخْزِیه، مُنَکِلّۀ، المُنقرة و المُشَقْشَ قَۀ. تفسیر قرآن
است و سبب نامگذاري این سوره به این نام، آیات 117 و 118 « بازگشت » به معناي « توبه » مهر (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 20 واژه
آن است که جریان پذیرفته شدن توبه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و متخلفان از جنگ تبوك را بیان کرده است و به طور کلی،
است و به خشم خدا و پیامبرش نسبت به « بیزاري جستن » به معناي « برائت » در این سوره درباره توبه سخن فراوانی رفته است. واژه
مشرکان اشاره دارد که در روز حج اکبر به همه مردم اعلان شد و در آیه یکم تا سوم این سوره آمده است. نامهاي دیگر این
سوره، اغلب بدین جهت است که اسرار منافقان در این سوره افشا شده و رسوایی و ذلت آنان را به دنبال آورده است. فضایل
درباره فضیلت خواندن این سوره از امام صادق علیه السلام روایت شده است: هر کس سوره برائت و انفال را در هر ماه بخواند،
تذکر: همانگونه که پیشتر بیان شد، تأثیرها و «1» . روح نفاق در او داخل نمیشود و از پیروان راستین علی علیه السلام خواهد بود
ثوابهاي هر سوره، براي قرائت و عمل به مفاد آن است و رابطه این سوره با امام علی علیه السلام در این است که 28 آیه اول این
بسم اللَّه الرحمن » سوره توسط آن حضرت در مراسم حج به مردم ابلاغ شد. ویژگیها این سوره تنها سوره قرآن کریم است که با
آغاز نمیشود، و در این سوره 16 آیه درباره توبه است. ، ص: 21 اهداف اهداف ،« الرحیم
اساسی که در سوره توبه پیگیري شده است عبارتاند از: الف- بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالوده
حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است. ب- افشاگري در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصري که در
لابهلاي صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند. مطالب الف- عقاید بیان انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید و فرزند قرار دادن براي
31 ). ب- اخلاق 1. سرزنش افراد تنبل و سست عنصري که با بهانههاي مختلف به جهاد نمیروند؛ 2. مدح و - خدا (آیات 30
ستایش مؤمنان راستین و مهاجران نخستین (آیات 20 و 100 ). ج- احکام و قوانین 1. بیان الغاي پیمان با مشرکان و قطع رابطه با
3. بیان لزوم ؛( 2. دستور به دادن زکات و پرهیز از تراکم ثروت (آیه 10 ؛(27 - آنان و ممنوعیت حج انجام دادن مشرکان (آیات 1
5. بیان حکم گرفتن جزیه (مالیات) از اهل کتاب. ؛( 4. بیان ممنوعیت جنگ در ماههاي حرام (آیه 36 ؛( تحصیل علم (آیه 122
صفحه 9 از 80
.2 ؛( ، ص: 22 د- داستانها 1. داستان جنگ تبوك و توبه متخلفان از جنگ (آیات 41 و 118
3. اشارهاي به قوم نوح، عاد، ثمود، ابراهیم، مدین و مؤتفکات (آیه 70 ). ه- مسایل فرعی 1. بیان ؛( اشارهاي به جنگ حُنین (آیه 25
.3 ؛( نشانههاي منافقان و سرنوشت آنان (آیات 45 به بعد)؛ 2. هشدار به مسلمانان در مورد توطئه دشمنان در مسجد ضرار (آیه 107
دعوت مسلمانان به اتحاد؛ 4. ترسیم خطمشی حکومت اسلامی با گروهها و جناحهاي مخالف؛ 5. بیان اهمیت جهاد در راه خدا (آیه
*** .( 6. تشویق مردم براي تعمیر مساجد (آیه 18 ؛(41
لغو تعهد و پیمان با مشرکان پیمان شکن
بَرَاءَةٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُم مِنَ » . خداي متعال در نخستین آیه این سوره از مشرکان اعلام بیزاري کرده و میفرماید: 1
الْمُشْرِکِینَ؛ (این آیات، اعلام) عدم تعهّدي است، از طرف خدا و فرستادهاش نسبت به کسانی از مشرکان که [با آنان پیمان
نکتهها و اشارهها 1. بر طبق نقل بسیاري از مفسران و محدثان و مورخان اسلام، هنگامی که آیه فوق و بیست و هفت آیه «! بستهاید
بعد از آن فرود آمد و پیمانهاي مشرکان را لغو کرد، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله این فرمان را براي ابلاغ، به ابوبکر داد تا در
مراسم حج بر مردم بخواند؛ سپس آن را به فرمان جبرئیل باز پس گرفت و ابلاغ آن را به ، ص:
ابلاغ این سوره تنها باید به واسطه کسی باشد که » : 23 علی علیه السلام واگذار کرد تا در روز حج اکبر براي مردم بخواند و فرمود
این ماجرا به عنوان فضیلت بزرگی براي امام علی علیه السلام ثبت و در بسیاري از کتابهاي شیعه «. او از من است و من از او هستم
2. این آیه به سال هشتم هجري مربوط است که مکه فتح شده بود؛ اما «1» . و اهل سنت از راههاي مختلفی حکایت شده است
مشرکان همچنان براي انجام مراسم عبادي خود که آمیخته با خرافات و انحرافات بود، به مکه میآمدند و گاهی برهنه به طواف
کعبه میپرداختند. این وضع براي مسلمانان تحمّلناپذیر بود، آیه فوق و آیات بعد از آن فرود آمد و به این وضع نامطلوب خاتمه
داد. 3. در محیط دعوت اسلام، در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله گروههاي مختلفی وجود داشتند که برخی با مسلمانان پیمانی
نداشتند، و برخی دیگر پیمان موقت با تعیین مدت معیّنی داشتند، و برخی نیز پیمانهاي دائمی داشتند، ولی در صدد پیمانشکنی و
این آیه پیمان مسلمانان با گروه اخیر را لغو و عدم تعهّد نسبت به آنان را اعلام کرد، «2» . یافتن فرصتی براي حمله به مسلمانان بودند
تا فرصت پیمانشکنی، توطئه و شبیخون به مسلمانان را پیدا نکنند. 4. با اینکه اسلام به وفاي عهد بسیار اهمیت میدهد، از آیه «3»
فوق استفاده ، ص: 24 میشود که هرگاه نشانههایی از توطئه و نقض پیمان مشاهده شد،
آموزهها و پیامها 1. خدا و «1» . مسلمانان حق دارند، پیمان را یکجانبه لغو کنند، ولی باید جوانمردانه لغو پیمان را اعلام نمایند
رسول نسبت به مشرکان (پیمانشکن) تعهّدي ندارند. 2. از مشرکان بیزاري بجویید و برائت خود را اعلام کنید. *** خداي متعال
فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَۀَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ » . در آیه 2 به مشرکان چهار ماه براي تفکر و گردش فرصت داده و میفرماید: 2
مُعْجِزِي اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْکَافِرِینَ؛ پس چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین گردش کنید، و بدانید که شما عاجز کننده
نکتهها و اشارهها 1. در این آیه به مشرکان بتپرست چهار ماه مهلت داده «. خدا نیستید، و (بدانید) که خدا رسوا کننده کافران است
و سیر و سیاحت و تفکر کنند و تصمیم بگیرند که پس از انقضاي چهار ماه یا از آیین بتپرستی دست «2» شد، تا در زمین گردش
بردارند و یا براي پیکار آماده شوند. از این مطلب استفاده میشود که اسلام میخواسته اصول انسانی و تربیتی رعایت گردد و
2. اسلام در برابر کافران دو گونه مسلمانان بدون مقدمه به دشمن حمله نکنند. ، ص: 25
برخورد دارد: گروهی از کافران اهل کتاب مانند یهودیان و مسیحیان را تحمّل میکند و پیمان آنان را- در صورتی که توطئه
نکنند- محترم میشمارد و آنان میتوانند در پناه حکومت اسلامی زندگی کنند. اما با گروهی از کافران، مانند بتپرستان، به شدت
برخورد میکند و با لغو پیمان، به آنان اخطار مینماید که بین جنگ و تسلیم یکی را انتخاب کنند؛ زیرا بتپرستی یک مذهب و
صفحه 10 از 80
دین نیست، بلکه یک روش خرافی و موهوم است که با منطق و عقل ناسازگار نمیباشد؛ از این رو، براي اسلام تحمّلناپذیر بوده و
بساط آن را بر میچیند. 3. اعلام برائت توسط امام علی علیه السلام در روز دهم ذي الحجه یعنی عید قربان بود؛ بنابراین، پایان
و در تفاسیر آمده است که بسیاري از بتپرستان از این مهلت چهار ماهه استفاده «1» مهلت، روز دهم ماه ربیع الثانی سال بعد بوده
کردند و با مطالعه بیشتر در تعالیم اسلام، مسلمان شدند. آموزهها و پیامها 1. به دشمنان اسلام فرصت تفکر وتصمیمگیري دهید (تا
شاید هدایت شوند). 2. اسلام اجازه نمیدهد مسلمانان ناجوانمردانه و بدون اعلام قبلی به دشمن حمله کنند. 3. فرار از حکومت
الهی و ناتوان کردن خدا ممکن نیست. 4. آیه به مشرکان اعلام میکند دست از کفر بردارید که فرجام کافران، خواري و رسوایی
است. *** ، ص: 26 خداي متعال در آیه 3 بار دیگر بر بیزاري از مشرکان تأکید کرده و
وَأَذَانٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَ جِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَإِن » . میفرماید: 3
تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ و (این آیات،) اعلامی است از طرف خدا و فرستادهاش به مردم،
در روزِ [: عید قربان حج بزرگ [به اینکه: خدا و فرستادهاش نسبت به مشرکان تعهّدي ندارند! و اگر توبه کنید، پس آن براي شما
بهتر است؛ و اگر روي برتابید، پس بدانید که شما عاجز کننده خدا نیستید؛ و کسانی را که کفر ورزیدند، به عذابی دردناك مژده
نکتهها و اشارهها 1. اعلام عمومی برائت و بیزاري از مشرکان در ایام حج و در روز عید قربان به واسطه امام علی علیه السلام «! ده
تا همه مسلمانان و غیرمسلمانان از آن آگاهی یابند و راه بهانه جویان بسته شود و از این رو است که فرمود: به «1» صورت پذیرفت
همه مردم اعلام میشود و نفرمود: فقط به مشرکان اعلام میشود. 2. در اعلامیه عمومی که به واسطه امام علی علیه السلام قرائت
شد، مواد چهارگانه ذیل اعلام گردید: الف- الغاي پیمان مشرکان؛ ب- ممنوعیت شرکت مشرکان در مراسم حج سال آینده؛ تفسیر
.«1» قرآن مهر (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 27 ج- ممنوعیت طواف افراد برهنه به دور کعبه؛ د- ممنوعیت ورود مشرکان در خانه خدا
در آیه فوق همان روز عید قربان سال هشتم هجري است. در احادیث اسلامی آمده است که در آن سال « الحج الاکبر » 3. مقصود از
مسلمانان و مشرکان در مراسم حج شرکت کرده بودند؛ از این رو، به آن حج بزرگ گفته شد، و یا به خاطر آنکه مراسم حج
4. قبول آیین توحید در دنیا و آخرت به سود مردم است، و تمام .«2» گفته میشود « حج اکبر » بزرگتر از مراسم عمره است، به آن
نابسامانیها در پرتو آن سامان مییابد؛ یعنی پذیرش اسلام براي خدا و پیامبر سودي ندارد، بلکه سود آن به خود افراد باز میگردد.
استفاده کرده است تا مردم را هدایت کند و این یکی از شیوههاي تربیتی قرآن « تشویق و تهدید » 5. قرآن کریم در آیه فوق از روش
کریم است. آموزهها و پیامها 1. بهترین زمان و مکان و حضور همگانی را براي اعلام عمومی انتخاب کنید (تا تاثیر بیشتري داشته
باشد و زمینه بهانه جوییها برداشته شود). 2. این آیه به رهبران الهی و مبلغان دینی میآموزد که براي تربیت و هدایت مردم از شیوه
هشدار و تشویق در کنار هم استفاده کنند. 3. خدا و رهبران الهی نسبت به مشرکان پیمان شکن، تعهدي ندارند. 4. راه بازگشت و
توبه به سوي مخالفان اسلام باز است. *** ، ص: 28 خداي متعال در آیه 4 پیمان گروهی از
إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئاً وَلَمْ یُظَ اهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَ داً فَأَتِمُّوا » . مشرکان را محترم شمرده و میفرماید: 4
إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ؛ مگر کسانی از مشرکان که [با آنان پیمان بستید، سپس هیچ چیزي (از تعهدات خود
را) نسبت به شما فروگذار نکردهاند، و هیچ کس را بر ضدّ شما پشتیبانی ننمودهاند؛ پس پیمان آنان را تا پایان مدّتشان، نسبت به
نکتهها و اشارهها 1. الغاي یکجانبه پیمانهاي «. آنان محترم شمرید؛ [چرا] که خدا پارسایان (خود نگهدار) را دوست دارد
مشرکان، مخصوص کسانی بوده که نشانههایی از آمادگی آنان براي پیمانشکنی ظاهر شده بود؛ اما کسانی که بر پیمان خود
استوار بودند، پیمانشان محترم شمرده شد. 2. از گزارشهاي مورّخان و مفسران استفاده میشود که مقصود از کسانی که پیمان
بودهاند که «2» « بنی خُزاعۀ » و احتمالًا «1» « بَنی ضَ مْرة » ،« بَنی کَنانه » مدّتدار داشتند و بر مواد پیمان خود وفادار ماندند، طایفههاي
پیمان آتش بس با پیامبر داشتند و نُه ماه آن باقی مانده بود و پیامبر تا پایان مدت نسبت به پیمانشان وفادار ماند. 3. از این آیه
صفحه 11 از 80
استفاده میشود که وفاداري به پیمان با تقوا و پارسایی ارتباطی تنگاتنگ دارد و یکی از نشانههاي تقواست. تفسیر قرآن مهر (ویژه
جوانان)، ج 23 ، ص: 29 آموزهها و پیامها 1. هر کس پیمانش را با شما رعایت کرد، پیمان او را محترم بشمارید. 2. وفاداري به
پیمان لازم است، اگرچه طرف مقابل مشرك باشد. *** خداي متعال در آیه 5 به لزوم برخورد شدید با مشرکان و باز بودن راه
فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ » . توبه اشاره کرده و میفرماید: 5
مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ و هنگامی که ماههاي حرام سپري شد، پس مشرکان را
هر کجا آنان را یافتید به قتل رسانید؛ و آنان را (به اسارت) بگیرید؛ و آنان را بازداشت کنید؛ و در هر کمینگاه، بر [سر راه آنان
بنشینید. و اگر توبه کنند، و نماز را به پا دارند، و [مالیاتِ زکات را بپردازند، پس رهایشان سازید؛ [چرا] که خدا بسیار آمرزنده [و]
در این آیه همان چهار ماه مهلتی است که در ابتداي سوره براي « ماههاي حرام » نکتهها و اشارهها 1. مقصود از «. مهرورز است
مشرکان قرار داده شده بود که از دهم ذي الحجه سال نهم هجري آغاز شد و دهم ربیع الثانی سال دهم هجري پایان یافت. به این
2. در این آیه چهار دستور شدید در مورد مشرکان پیمانشکن صادر تفسیر . «1» مطلب در احادیث متعددي نیز اشاره شده است
اسیر ساختن و کشتن «1» ، بستن راهها بر آنان، محاصره کردن » : قرآن مهر (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 30 شده است که عبارتاند از
انتخاب یکی از این چهار دستور به صورت اختیاري نیست، بلکه بر اساس شرایط زمانی و مکانی و «2» «. آنها در هر مکان و زمان
به تناسب اشخاص مورد نظر عمل میشود تا مشرکان به طور کامل در فشار قرار گیرند. 3. اسلام به آزادي مذهبی و ترك اجبار
پیروان ادیان اهمیت میدهد، ولی این مطلب منحصر به پیروان ادیان آسمانی همچون آیینهاي یهود و مسیحیت است؛ بنابراین،
برخورد شدید اسلام با مشرکان بدین جهت است که بتپرستی و شرك، از نظر اسلام یک برنامه خرافی و نوعی بیماري بشریت
است که باید ریشه کن شود. 4. آیه فوق در همان حال که با مشرکان به شدت برخورد میکند، راه بازگشت را میگشاید و اشاره
میکند که اگر مشرکان توبه کردند و به وظایف اسلامی خود عمل نمودند، در امنیت هستند و از نظر حقوق و احکام با سایر
مسلمانان تفاوتی ندارند. 5. در آیه فوق بر دو وظیفه بزرگ اسلامی یعنی نماز و زکات تاکید شده است؛ زیرا اداي این دو وظیفه
. بزرگ، نشانهاي از اسلام و توبه افراد مشکوك به شمار میآید. ، ص: 31 آموزهها و پیامها 1
مشرکان را (پس از طیّ مراحل دعوت و استدلال و پیمان بستن، اگر باز توطئه کردند) به شدّت سرکوب کنید. 2. در پی دشمن
بروید و راهها را کنترل کنید و در کمین توطئهگران پیمانشکن باشید. 3. توبه مشرکان پذیرفتنی است، به شرط آنکه همراه با عمل
. باشد (نه فریبکارانه). 4. نماز و زکات نشانه توبه است و کسی که به این شعائر دینی میپردازد، از تعرّض مسلمانان در امان است. 5
تنها راه برخورد با مشرکان کشتن آنها نیست، بلکه محاصره و اسارت نیز از راههاي دیگر است. *** خداي متعال در آیه 6 به
وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَكَ » . دشمنان اسلام نیز حق پناهندگی و فرصت شنیدن و تفکر و انتخاب آزادانه داده و میفرماید: 6
فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَایَعْلَمُونَ؛ و اگر یکی از مشرکان از تو پناهندگی خواست، پس به او پناه
نکتهها و «. ده تا سخن خدا را بشنود؛ سپس او را به محل امنش برسان؛ این بدان سبب است که آنان گروهی هستند که نمیدانند
اشارهها 1. حکایت شده که پس از الغاي پیمان مشرکان، یکی از بتپرستان از حضرت علی علیه السلام پرسید: اگر کسی از ما بعد
از گذشتن این چهار ماه بخواهد ، ص: 32 پیامبر را ملاقات کند و مسائلی را با او در میان
2. برخی . «1» گذارد و یا سخن خدا را بشنود، در امنیت خواهد بود؟ حضرت پاسخ داد: آري؛ سپس آیه فوق را گواه آورد
مورّخان حکایت کردهاند که پس از فتح مکه، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مشرکان جنایتکار نیز فرصت بازگشت به مکه و
که از آن حضرت دو ماه فرصت مطالعه میخواست، چهار ماه مهلت داد؛ البته معمولًا این افراد پس « عُمیر بن وَهَب » مطالعه داد، و به
3. در آیات پیشین دستور سختگیري در مورد مشرکان داده . «2» از تفکر و آشنایی با تعالیم حیات بخش اسلام، مسلمان میشدند
شد، ولی در این آیه مطلب تعدیل و به نرمی با مشرکان برخورد شده است، و این روشی تربیتی است که شدّت عمل را با نرمش
صفحه 12 از 80
بیامیزند تا نسخهاي شفابخش به دست آید. 4. هدف اسلام از برخورد با مشرکان گسترش حق، عدالت و توحید است؛ از این رو، به
مخالفان پناهندگی و فرصت میدهد تا آزادانه در سرزمین اسلام رفت و آمد کنند و سخنان حق را بشنوند و به مطالعه و تفکر
بپردازند، تا شاید هدایت شوند. 5. عامل مهم بیایمانی و شرك، ناآگاهی است؛ همانگونه که سرچشمه اصلی ایمان، علم و
آگاهی است؛ بنابراین، براي ارشاد مردم لازم است امکانات کافی براي مطالعه و اندیشه فراهم شود، تا به راه حق رهنمون شوند.
، ص: 33 آموزهها و پیامها 1. افراد دشمن حق پناهندگی مطالعاتی دارند. 2. ریشه شرك،
ناآگاهی است (پس سطح آگاهی افراد را بالا ببرید تا توحیدگرا شوند.) 3. به دشمنان اسلام فرصت مطالعه، تفکر و انتخاب آزادانه
بدهید و در مدت مطالعه، سلامتی و امنیت آنها را تضمین نمایید. *** خداي متعال در آیه 7 به دلیل الغاي پیمان مشرکان و موارد
کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا » . استثناي آن اشاره کرده و میفرماید: 7
اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ؛ چگونه براي مشرکان پیمانی نزد خدا و نزد فرستادهاش خواهد بود؟! مگر کسانی
که کنار مسجد الحرام (با آنان) پیمان بستهاید، و تا هنگامی که با شما (بر عهد خود) پایدارند، پس (شما نیز بر عهد) آنان پایدار
نکتهها و اشارهها 1. در آیه فوق اشاره شده که مشرکان نباید انتظار «. باشید؛ [چرا] که خدا پارسایان (خود نگهدار) را دوست دارد
داشته باشند خدا و فرستادهاش پیمان آنان را لغو نکنند، در حالی که آنان بارها در عمل نشان داده بودند که هرگاه دستشان برسد،
ضربهاي بر مسلمانان وارد میسازند. 2. مقصود از نزد مسجد الحرام، همان منطقه حرم یعنی منطقهاي تا فاصله 48 میلی اطراف مکه
است که صلح حدیبیه و پیمانهاي پیامبر صلی الله علیه و آله با قبایل عرب در این منطقه بسته شد. تفسیر قرآن مهر (ویژه جوانان)،
3. مقصود از گروهی که در این آیه به آنها اشاره شده که اطراف مسجد الحرام با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان ج 23 ، ص: 34
بودند که ذیل آیه چهارم درباره آنها سخن گفته شد. آموزهها و « بنو ضَ مرة » بستند و بر پیمان خود وفادار ماندند، طوایفی مانند
پیامها 1. وفاي به عهد با دشمنان اسلام نیز لازم است؛ البته تا هنگامی که آنان به پیمان خود وفادارند. 2. خدا انسانهاي پارسا را
دوست دارد. 3. خدا و فرستادهاش، پیمان مشرکان عهدشکن را به رسمیت نمیشناسند. *** خداي متعال در آیه 8 به پیمان شکنی
کَیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لَایَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلّاً وَلَا ذِمَّۀً یُرْضُونَکُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ » . و فریبکاري مشرکان اشاره کرده و میفرماید: 8
وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ؛ چگونه (براي مشرکان پیمانی باشد) و حال آنکه اگر بر شما غالب شوند، درباره شما هیچ خویشاوندي و هیچ
تعهّدي را رعایت نمیکنند؟! شما را با دهان (و سخنان) شان خشنود میکنند، و حال آنکه دلهایشان امتناع میورزد؛ و اکثر آنان
نکتهها و اشارهها 1. مشرکان قریش اگرچه با پیامبر صلی الله علیه و آله و گروهی از مسلمانان خویشاوند تفسیر قرآن «. نافرمانبردارند
به این موضوع اعتنایی نمیکردند؛ همانگونه که پیمان خود را با پیامبر در عمل ، «1» مهر (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 35 بودند
2. در آیه فوق اشاره شده که دلهاي مشرکان با زبانشان همسان نیست؛ زیرا دلهاي آنها پر از کینه و انتقام «2» . رعایت نمیکردند
. جویی و سنگدلی و بیاعتنایی به پیمان و رابطه خویشاوندي است، هر چند بازبانشان اظهار دوستی کنند. آموزهها و پیامها 1
اکثریت مشرکان انسانهایی فاسق، فرمانگریز و دو چهره هستند. 2. عمق کینه دشمن را در هنگام قدرتش بشناسید، نه در هنگام
ضعف. 3. فریب ظاهرسازي و تبلیغات دشمن را نخورید؛ آنان اگر بر شما تسلط یابند، اصول انسانی را رعایت نمیکنند. ***
اشْتَرَوْا بِآیَاتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا » . خداي متعال در آیه 9 به مخالفت مشرکان با راه خدا و بدکاري آنان اشاره کرده و میفرماید: 9
عَن سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَاکَانُوا یَعْمَلُونَ؛ ، ص: 36 (مشرکان) آیات خدا را به بهاي اندکی فروختند؛
نکتهها و اشارهها 1. حکایت شده که «. و (مردم را) از راهش بازداشتند؛ براستی چه بد است، آنچه را آنان همواره انجام میدادند
غذایی تهیه کرد و گروهی را به مهمانی فراخواند، تا از این طریق دشمنی آنان را در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله بر « ابو سفیان »
انگیزد. برخی مفسران آیه فوق را اشاره به جریان یاد شده دانستهاند، ولی مفهوم آیه وسیع است و شامل موارد مشابه نیز میشود که
2. مشرکان، آیات الهی را با بهاي ناچیز مادي معاوضه . «1» افرادي براي حفظ منافع مادي خود از آیات الهی چشمپوشی کنند
صفحه 13 از 80
کردند و از آنجا که آیات الهی ارزش زیادي دارد، متاع دنیوي در برابر آن بسیار ناچیز است؛ پس در هر صورت این افراد
زیانکار شدهاند. 3. بدکرداري مشرکان بدین جهت بود که هم خود را از سعادت و هدایت الهی محروم ساختند و هم مانع سعادت
دیگران شدند، و چه عملی از این بدتر است که انسان بار گناه خود و دیگران را بدوش کشد. آموزهها و پیامها 1. در برابر از دست
دادن آیات الهی هر چه به دست آورید، اندك است. 2. مشرکان را از مخالفت آنان با راه خدا و بدکرداري ودین فروشی آنها
لَایَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلّاً وَلَا » . بشناسید. *** خداي متعال در آیه 10 به تجاوزکاري و عهدشکنی مشرکان اشاره کرده و میفرماید: 10
تفسیر «. ذِمَّۀً وَأُولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ؛ درباره هیچ مؤمنی، هیچ خویشاوندي وتعهدي را رعایت نمیکنند؛ وتنها آنان تجاوزکارانند
قرآن مهر (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 37 نکتهها و اشارهها 1. آیه فوق در حقیقت تأکید مطالب آیه هشتم همین سوره است، با این
تفاوت که در آیه هشتم سخن از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله بود، ولی این آیه از هر فرد با ایمان سخن میگوید. 2. آیه فوق
اشاره دارد که مشرکان با همه افراد با ایمان دشمنی دارند، و این مطلب میرود به مسلمانان نیست؛ بنابراین، اینان دشمنان حق، آیین
آموزهها و پیامها 1. پیمان شکنی نوعی تجاوزگري است. 2. مشرکان، حرمت و پیمان هیچ مومنی . «1» توحید و همه مؤمنان هستند
را محترم نمیشمارند. 3. مشرکان را از پیمان شکنی و تجاوزگري آنان بشناسید. *** خداي متعال در آیه 11 بار دیگر راه
فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَنُفَصِّلُ » . بازگشت را براي مخالفان اسلام میگشاید و میفرماید: 11
الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ؛ و اگر توبه کنند، و نماز را به پا دارند، و [مالیاتِ زکات را بپردازند، پس برادران دینی شما هستند؛ و آیات
، ص: 38 نکتهها و اشارهها 1. در آیه «. [خود] را براي گروهی که میدانند، تشریح میکنیم
پنجم این سوره نیز مضمون آیه فوق آمده که در اینجا مورد تأکید قرار گرفته است، و این خود از فنون فصاحت و بلاغت به شمار
میرود که مطالب پر اهمیت با تعبیرهاي گوناگون تکرار شود، و از آنجا که مسئله بتپرستی و ضربه نهایی بر پیکر آن در محیط
اسلام و برچیدن آخرین آثار آن از مسائل بسیار مهم میباشد، قرآن این مطلب را با عبارتی جدید و نکاتی تازه تکرار کرده است.
2. در آیه پنجم سوره توبه آمده بود: اگر مشرکان توبه کردند و وظایف خود را انجام دادند، مزاحم آنها نشوید، و راهشان را باز
گذارید؛ اما در این آیه میفرماید: اگر مشرکان توبه کردند، برادر دینی شما هستند و این لطف بالاتري نسبت به آنان است که
که در آیه فوق به آن اشاره شده، یکی از « برادران دینی » عواطف و فکر آنان را براي پذیرش اسلام آمادهتر میسازد. 3. تعبیر
لطیفترین تعبیرها در مورد پیوند عاطفی و مساوات افراد جامعه است؛ یعنی همانگونه که میان برادران تفاوتی نیست و در حقوق با
هم مساوي هستند و در مشکلات یار یکدیگر و به همدیگر محبت میکنند، مسلمانان نیز اینگونهاند. 4. در عصر حاضر، مسلمانان
جهان نیاز شدیدي به رابطه عاطفی و مساوات دینی در قالب پیوند برادري دینی دارند، تا شکافهاي قومی، نژادي و طبقاتی آنان را
به برادري اسلامی تبدیل کند؛ اما صد افسوس که جامعه مسلمانان در عصر حاضر از این پیوند به دور افتاده و برادران دیروز، بر اثر
غفلت و دسیسههاي استعمارگران، در برابر هم صف کشیدهاند و این یکی از اسرار عقب ماندگی مسلمانان است. تفسیر قرآن مهر
5. از آیه فوق استفاده میشود که اساس روابط عاطفی در اسلام، مکتب است و برادري دینی در کنار (ویژه جوانان)، ج 23 ، ص: 39
برادري خونی مطرح میباشد؛ یعنی ممکن است کسی برادر خونی ما نباشد، ولی برادر دینی ما باشد و نیز ممکن است کسی برادر
پدري یا مادري ما باشد، ولی برادر دینی نباشد. آموزهها و پیامها 1. با توبه کنندگان برخوردي برادرانه داشته باشید. 2. برادري
حقیقی همان برادري عقیدتی و دینی است. 3. نماز خواندن و زکاتدادن، از نشانههاي توبه واقعی و برادري دینی است. ***
پیشوایان